Fasty

FASTY – METRYKA ZIEMI I LUDZI.

Fasty (Chwasty) to wieś w gminie Dobrzyniewo, powiecie białostockim, leżąca 6 km na północny wschód od Choroszczy nad rzeką Białystok (obecnie Biała) – były majątek Chodkiewiczów. Według słowników nazwa wsi ma dwojakie znaczenie – prawdopodobnie wywodzi się od słowa białoruskiego „chwost” (ogon) lub od nazwy osoby: Chwost Bieryła (zapewne jeden z pierwszych osadników). Pochodzenie nazwy od słowa „chwost” (ogon) można interpretować z jednej strony jako końcówki posiadłości Chodkiewiczów nad rzeką Białą, z drugiej strony jako końcówki ziem Starostwa Knyszyńskiego nad rzeką Supraślą i końcówki Białegostoku.

W początku X wieku ziemie te były zamieszkałe przez nadwiślańską ludność mazowiecką, a później weszły do państwa Piastów. Mieszko I i Bolesław Chrobry rozciągali tu swe panowanie. Po śmierci Bolesława Krzywoustego ziemie te na kilka lat dostały się pod władzę Rusi, po czym znów przejęło je Mazowsze. Wielki dramat tych stron rozpoczął się od roku 1255, kiedy to jaćwiesko-litewskie wyprawy łupieskie i odwetowe na Mazowsze i w głąb Polski wyludniły te tereny. Tak spustoszała ziemia przeszła w 1382 r. w zastaw krzyżacki, a od 1398 r. pod panowanie litewskie. Wtedy Litwa była już w unii z Polską. Opuszczone i nieuprawiane ziemie porosła puszcza.

Po zwycięstwie grunwaldzkim królowie polscy i książęta litewscy urządzali w tej puszczy wielkie polowania. Aby zabezpieczyć uczestniczących w polowaniach przed watahami wilków zbudowano u ujścia rzeczki Sokołdki Małej do Supraśli wielkie okoły dla koni. Dziś są to pola wsi Sochonie.

Pod koniec XV wieku strzegła tych okołów rodzina Dobrzyniewskich herbu Ciołek, a w 1519 roku, kiedy Mikołaj Radziwiłł fundował kościół dobrzyniewski, byli już wymieniani: Łukasz i Waśko Dobrzyniewscy. Ich pierwotna osada obok okołów nazywana była Sokołdką.

Po ufundowaniu kościoła w sąsiednim Dobrzyniewie Radziwiłłowie rozpoczęli zakładanie wsi na terenie utworzonej parafii dobrzyniewskiej. Najpierw Łukasz założył Dobrzyniewo Wielkie obejmujące 100 włók. Obejmowało ono ziemie późniejszych wsi: Dobrzyniewo Poświątne, Letniki, Krynice i Dwór Dobrzyniewski. Za działalność osadniczą Łukasz będący wójtem otrzymał 10 włók ziemi, na której założył wieś nazwaną od imienia jego syna Jerzego – Jurowcami. Waśko Dobrzyniewski założył wieś nazwaną od jego imienia Waśkowcami. Później tę wieś nazwano Dobrzyniewem.

W czasie zasiedlania tych ziem w XVI wieku należały one do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwa była wtedy w Unii z Polską. Mazowsze straciło te ziemie na rzecz Litwy w roku 1398. Litwa bardzo troszczyła się o zachowanie tej części puszczy. Wejście do niej bez zezwolenia było „karane gardłem”. Pieczę nad puszczą sprawował gród w Bielsku, stąd jej nazwa Puszcza Bielska.

Ponieważ wieś Fasty i wiele innych, okolicznych miejscowości było własnością możnego rodu Chodkiewiczów, dla przybliżenia tematu, kilkanaście zdań zamieszczamy z historii tego rodu. Przed rokiem 1479 król Kazimierz Jagiellończyk nadał swemu marszałkowi Iwanowi Chodkiewiczowi (praojcu rodu) Puszczę Błudowską, ciągnącą się od rzeczki Czarnej i Małynki (włości bielskiej i suraskiej) do źródeł rzeki Białegostoku (obecnie Białej) i rzeczki Płoski. Z tym nadaniem otrzymał on Gródek z Puszczą Supraśl i ziemie nad rzeczką Choroszcz (na początku XVI wieku od Choroszczy do Suraża szła stara droga Iwana Chodkiewicza). Nad Choroszczą leżały dobra: miasteczko Choroszcz i wsie Ruszczany, Zastawie, Barszczewo, Sienkiewicze, Nieroniki (Jeroniki), Żółtki i młyn młynarzy Dzikich oraz dobra Fasty.

Iwan Chodkiewicz był gorliwym wyznawcą prawosławia, skłonnym jednak do kompromisu z katolikami. Moskwa nieustannie na Litwie podsycała opozycję przeciw unii obu kościołów oraz przeciw królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi i związkowi polsko-litewskiemu. Za życia tego magnata i jego potomków na Litwie zachodziły duże zmiany w systemie administracyjnym wzorowanym na polskim.

Iwan Chodkiewicz nie zdążył posiadanej puszczy skolonizować. W 1483 roku dostał się wraz ze swoją rodziną do niewoli tatarskiej a w rok później zmarł na Krymie. Jego rodzina: żona Jawnuta z Bielskich (spokrewniona z rodziną królewską), syn Aleksander i córka Agrafienia, przez wstawiennictwo króla Kazimierza Jagiellończyka, za wysoką sumę została wykupiona z niewoli.

W tym czasie poddani grodów bielskiego i suraskiego zaczęli się osiedlać samorzutnie, prawdopodobnie za cichą zgodą urzędników królewskich w Puszczy Błudowo nad rzeczkami Gwozdnicą (dziś Zacisówka), Małynką, Czarną, Milatyną, nad Górną Niewodnicą i u źródeł Turośni. Dali oni początek różnym wsiom przesuwając zasięg osadnictwa północno-ukraińskiego znacznie za Narew. Początkowo osadnictwo to było słabe, jednodworcze i na początku XVI wieku od strony południowo wschodniej doszło do źródeł Niewodnicy.

Aleksander Chodkiewicz, syn Iwana, wojewoda nowogrodzki, po powrocie z niewoli, prosił króla Aleksandra Jagiellończyka o nadanie mu chłopów hospodarskich, osiadłych w jego puszczy. Dopiero w 1512 roku król Zygmunt I ponownie przekazał Błudów Aleksandrowi Chodkiewiczowi. Od tego czasu dopiero Aleksander stał się właściwym kolonizatorem tych puszcz. W roku 1528 od Macieja i Mikołaja Jundziłów (potomków Raczki) nabył dobra Dojlidy. Chodkiewiczowie kontynuowali zasiedlanie puszczy dookoła Gródka i Zabłudowa tworząc z niej dwa latyfundia o tych nazwach z dwoma miastami.

Iwan i jego syn Aleksander (który żył 92 lata) Chodkiewiczowie stworzyli podstawy pod potęgę całego rodu podzielonego po nich na trzy linie. Aleksander zmarł w 1549 roku i został pochowany w monasterze w Supraślu. Ród Chodkiewiczów osiągał wysokie stanowiska państwowe i wszedł na trwałe do historii Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony. Po śmierci Aleksandra trzej synowie podzielili się jego majątkiem. Najstarszy Hieronim zapoczątkował linię bychowską (objął Bychów nad Dnieprem, Mysz k. Nowogródka i Lebiodę k. Lidy). Hrehory otrzymał: Brzostowicę i Zabłudów k/Białegostoku, Trościanicę k/Borysowa i Roś k/Wołkowyska – dał początek linii brzostowickiej. Najmłodszy Juryj otrzymał Supraśl, Dojlidy (dziś część Białegostoku), Karakuły w powiecie Roś, Berest na Wołyniu, Choroszcz i zapoczątkował linię supraską.

Teraz kilkanaście zdań o pierwszych właścicielach sąsiedniego Białegostoku. Około XV wieku Kazimierz Jagiellończyk nadał Litwinowi Raczce Tabutowiczowi duży obszar puszczański nad rzeczką Białystok (obecnie Białą). Tabutowicz i jego potomkowie Bakałarzowicze i Jundziłowie skolonizowali ten obszar dając początek dobrom Białystok i Dojlidy z licznymi wsiami. Główne dobra mieli oni koło Lidy skąd sprowadzali swoich chłopów do pracy. Korzystali też z chłopów spod Suraża i z Mazowsza.

Po śmierci Raczki Tabutowicza jego majętność odziedziczyli czterej synowie: Michno (Mikołaj), Jundził, Jan i Wacław (biskup łódzki). Jan zginął w bratobójczej walce zabity przez Michnę. Część po Janie wziął król Kazimierz Jagiellończyk, prawdopodobnie z częścią nad rzeką Białymstokiem. Być może na tej części powstały później dobra Chwasty (Fasty), obejmujące wsie: Bacieczki, Łyski, Porosły, Krupniki. Dobra te wcinają się nieco w dobra Białystok, stanowiąc bardziej oś dóbr niż ich granice.

Granicę dóbr Białystok i Dojlidy razem wziętych określa się następująco: od północy rzeka Supraśl; od zachodu dolny bieg rzeczki Białystok, zachodnia granica wsi Usowicze (Osowicze), Zawady, Ogrodniczki, Wysoki Stoczek, Starosielce; od południa południowa granica wsi Starosielce Słoboda i Dojlidy; od wschodu być może granice wyznaczały wsie Bagnówka i Zaścianki.

Konsekwencją tego podziału było ustalenie granic nowoutworzonego w 1520 roku województwa podlaskiego. Granica między województwami podlaskim a trockim biegła linią podziału dóbr między Michną i Jundziłem. Wschodnia część Podlasia, okolice Wasilkowa, Gródka i Zabłudowia znalazły się poza granicami województwa podlaskiego – w województwie trockim. Po włączeniu w 1569 roku województwa podlaskiego do korony granica wyżej wymienionych dóbr (Michny i Jundziła) stała się granicą między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim i jako granica polityczna przetrwała do III rozbioru. Na jednym odcinku biegła ona rzeczką Białą przez obecne centrum Białegostoku.

Dobra białostockie kolonizował sekretarz Aleksandra Jagiellończyka Mikołaj Michnowicz Raczkowicz (zm. 1520 r.) wnuk Raczki, a syn Michny. W 1516 roku doszło do pierwszego sporu granicznego dóbr białostockich z sąsiednimi dobrami Fasty w związku z zakładaniem stawów i budową pierwszych młynów na rzece Białystok (Białej).

W 1498 roku osadzając bazylianów w Gródku Aleksander Chodkiewicz zapoczątkował fundację tego sławnego monasteru. Pierwotnie monaster był usytuowany w Gródku (około 30 km od miasta Supraśl) u źródeł rzeczki o tej samej nazwie. Pierwsi bazylianie przybyli tu prawdopodobnie ze sławnej Ławry Peczerskiej pod Kijowem. W roku 1500 na ich prośbę Aleksander przeniósł klasztor w głąb puszczy nad Supraśl na uroczysko Sucha Hruda przy ujściu rzeczek Berezówka i Grabówka do Supraśli w głębi Puszczy Błudów (Zabłudów). Zakonnicy zaczęli budowę swojego monasteru.

Monaster Supraski (bazylika bazyliańska) wzniesiony w latach 1500-1511, był klasztorem unickim. Konsekrował go Biskup Wileński Wojciech Radziwiłł w roku 1510. Jako uposażenie klasztor otrzymał najpierw w 1507 i w 1510 roku Choroszcz z włością. Za zgodą króla w 1529 roku Aleksander Chodkiewicz nadał monasterowi nowe dobra: wsie Chwosty i Porośl nad Supraślą, Klewinowo, okoliczne lasy, wsie Chwostowo i Pużyce na Polesiu. Zarazem Aleksander przejął od klasztoru Choroszcz..

Poniżej zamieszczony został dokument związany z nadaniem, między innymi wsi Fasty, dla Monasteru w Supraślu:

List Zygmunta Króla pargaminowy z zawiesistą pieczęcią, pod datą w Wilnie roku 1529 Octobra 23 dnia [23 X 1529 r.], którym wsi przez pana Aleksandra Chodkiewicza do monasteru supraskiego nadany, mianowicie wsie Chorosty, Porosła, Klewinow, Chworostow i Puzycze potwierdza.

Dokument opublikowany w AWAK, t. 1, s. 46-49 i Arch. sb. t. IX, s. 40-41. Nadanie dotyczyło wsi Fasty, Porosły i Klewinowo na Podlasiu oraz Chworostowa i Pużycz k/Brześcia Litewskiego. Wydawcy AWAK, t. I korzystali z wypisów z sądu ziemskiego grodzieńskiego.

Wspomniany wyżej list Zygmunta Króla wykazany był w rejestrze przywilejów rodu Chodkiewiczów w Grodnie z datą 7 X 1614. „Grodno 7 X 1614. Rejestr przywilejów ziemskich po Hrehorowiczach Chodkiewiczach do Anny Chodkiewiczówny Pacowej wojewodziny mścisławskiej należących, przechowywanych s skrzynce okowanej czerwonej, aktywowanych w aktach głównych Trybunału WKL”.

Po zbudowaniu Monasteru Supraskiego Aleksander Chodkiewicz otrzymał hramotę dziękczynną od Patriarchy Konstantynopolskiego.

Za Zygmunta Augusta uporządkowano żywiołowe osadnictwo na tym terenie. W latach 1554-1559 wymierzono nowe granice wsi. Akcję tę nazwano pomiarą włóczną. Wtedy wprowadzono gospodarkę trójpolową.

Po Aleksandrze Chodkiewiczu starostą bielskim został Jan Radziwiłł. W polityce Radziwiłłów na tej ziemi były dwa cele: litwinizować tutejsze tereny i wzmacniać obóz przeciwny królowi. W przeciwieństwie do Radziwiłłów Chodkiewiczowie byli stronnikami i wiernymi sługami Jagiellonów. Otrzymywali za to wysokie urzędy, brali udział ważnych poselstwach, itp.

W roku 1569 dokonano unii z Litwą a ziemie te wróciły do Polski. 7 lipca 1572 roku w dworze knyszyńskim zmarł król Zygmunt August. Razem z jego śmiercią i tym samym wygaśnięciem dynastii Jagiellonów naszły na Polskę wielkie nieszczęścia. Jeszcze w roku 1570 obfite deszcze, a zwłaszcza mróz w czasie kwitnięcia zbóż, spowodował wielki nieurodzaj, który objął Polskę i Litwę. Rok następny nie był lepszy: trwający trzy dni w lecie mróz zniszczył w wielkim stopniu zboża ozime i jare. Powstał wielki głód. „Ludzie w mieściech, we wsiach y po drogach pomarli jako bydło leżeli… od głodu niektóre matki swe własne dzieci ziedli”. Nieurodzaje, głód i morowe powietrze osiągnęły swój szczyt w roku 1572. Pomór w Knyszynie i okolicy był tak wielki, że wielu dworzan opuściło ciało królewskie. Zwłoki królewskie przewieziono do zamku tykocińskiego, gdzie przebywały do przeminięcia plag. Po przejściu nieurodzajów i morowego powietrza rozpoczęto naprawianie gospodarki. W 1573 roku przeprowadzono lustrację, aby obliczyć straty.

Barometrem nastrojów chłopskich były opuszczone włóki. We wsiach pańszczyźnianych, gdzie występowały pustki ilość ziemi nieprzyjętej nie malała. Inny rodzaj pustek występował we wsiach czynszowych gdzie włóki były obrabiane na zasadzie dzierżawy. Lustracja z 1616 roku była najmniej korzystna dla chłopów dzierżawiących włóki opuszczone. Po prostu przytwierdziła ich do ziemi.

Do roku 1638 zasady obciążeń pieniężnych i robocizny wywodziły się od ustawy włócznej. Trzymano się na ogół zasady, że każdy chłop albo odrabiał 2 dni pańszczyzny tygodniowo, albo uiszczał opłatę czynszową. W międzyczasie były dokonywane korekty, lecz robiono to z wielką ostrożnością. Ważnym czynnikiem skłaniającym dzierżawców do nakładania coraz większych robocizn było dobre położenie komunikacyjne: rzeki Narew i Supraśl.

W roku 1638 rządy nad Starostwem Knyszyńskim przejęła królowa Cecylia Renata. Królowa obejmując rządy wprowadziła drakońskie ustawy obciążające poddanych. Ustawy dotyczyły bardzo wysokich robocizn, ponadto czasu odpoczynku podczas odrabiania pańszczyzny, powinności (podwody, stróże i inne) oraz opłaty czynszu. Wszelkie sprzeciwy i opór łamano przy użyciu uzbrojonej straży. Pod ciężarem tych powinności chłopi buntowali się.

Władysław IV akceptował postępowanie królowej Cecylii Renaty ponieważ postanowił zdobyć ponownie Moskwę i zatknąć polskie sztandary w Konstantynopolu. Rzeczpospolita Obojga Narodów była krajem rolniczym. Dochody można było uzyskać głównie ze zwiększenia obciążeń chłopów, szczególnie z dóbr królewskich.

Daleko na wschodzie Rzeczypospolitej wojsko tłumiło bunty kozackie i zmagało się z Tatarami. Krwawe bunty chłopskie zaczęły się więc już wcześniej na Ukrainie, a rewolty w Starostwie Knyszyńskim były tylko rezonansem politycznym tego co się działo na Ukrainie. Wojny w tamtym rejonie dały początek epidemiom, które ogarnęły cały kraj.

Lustracja 1645 roku była przeprowadzona w duchu ustaleń kanclerza królowej Cecylii Renaty (która zmarła w 1644 roku) i ks. Andrzeja Leszczyńskiego, biskupa kamienieckiego. Mówiły one, że „pracować powinni poddani z każdej ćwierci po dwa dni począwszy od św. Wojciecha dotąd, aż wszystkie zboża i siana z pola będą sprzątnięte, zimą zaś z ćwierci po dniu jednemu”. Na ten wysoki wymiar robocizny zgodził się Władysław IV.

I wreszcie sprawa najbardziej drażliwa – karczmy. Lustracja z 1645 roku wprowadzała oficjalnie we wszystkich podległych dworowi wsiach, poza Rybakami, obowiązek picia dworskiej „gorzałki i piwa”. Dwór pobudował karczmy, karczmarzami uczynił miejscowych chłopów, którym zamienił pańszczyznę na czynsz i nałożył na nich niewielką opłatę kotłowego wynoszącą 20 grp rocznie.

Okres względnego dostatku zakończył się najazdem szwedzkim, zwanym potopem. Jeszcze przed wojną przeszło tędy morowe powietrze. Prócz moru czyli dżumy zjawiały się tu różne inne choroby zakaźne, jak febry, kwartany, maligny i inne kończące się śmiercią.

Już w listopadzie 1655 roku Tykocin znalazł się w rękach szwedzkich. Później przez 9 miesięcy wojska polskie oblegały twierdzę tykocińską. W lipcu 1656 roku nadeszła odsiecz szwedzka. Wojska polskie cofały się na wschód tocząc walki. Wtedy zostały spalone w parafii dobrzyniewskiej Pogorzałki, Gniła i Kulikówka. 27 stycznia 1657 roku Polacy odbili Tykocin jednak działania wojenne nie ustały.

Jesienią 1659 roku skończył się rozejm z Rosją co spowodowało nowy najazd Moskali. Lata 1660-1661 oprócz działań wojennych przyniosły również kolejne fale zarazy. Wojna z Rosją trwała nadal i miała dla Polski przebieg pomyślny. Zdawało się, że najgorsze czasy dla tych stron minęły. Stało się jednak inaczej: w roku 1662 zaległości w należnym żołdzie doprowadziły do rewolty wojsk litewskich i koronnych, ta z kolei do ruiny tutejsze ziemie. Wojsko chcąc wywrzeć presję zabierało chłopom z królewszczyzn wszystko co miało wartość. Skutki przewrotu nie tknęły wsi szlacheckich (szlachecka solidarność) oraz plebańskich (względy natury religijnej). Rewolta przypadła na rok klęski nieurodzaju co spotęgowało dramat.

Po abdykacji Jana Kazimierza szlachta, chcąc pokrzyżować intrygi magnatów i obcych dworów, opowiedziała się za kandydaturą Polaka i wybrała na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Król jednak uległ inspiracjom dworu wiedeńskiego, co wpłynęło na pogorszenie stosunków polsko-tureckich. Polska nie była przygotowana do wojny, co się w pełni ujawniło podczas wielkiego najazdu sułtana Machammeda IV w 1672 roku. Krótkie panowanie króla Michała oddaliło wojny z ziemi podlaskiej.

Okres panowania Sobieskiego związany był z działaniami wojennymi, głównie przeciw Turcji. Zostało to uwieńczone zwycięstwem pod Wiedniem 12.09.1683 roku. Za panowania Jana III Sobieskiego, oprócz wojen, spadły na Rzeczypospolitą liczne nieszczęścia – dwukrotnie nawiedziła te strony szarańcza (lata 1690 i 1693) oraz posucha. Po tych zdarzeniach nastał czas dobrych urodzajów. Rządy tego króla to czas stabilizacji i ponownego zasiedlania pustek. Zniszczenia lat wojen wytworzył nową sytuację gospodarczą bardziej korzystną dla wsi szlacheckich i przy dworach niż chłopskich. Ubytek ludności powstały w czasach wojen zaczął się wyrównywać.

Na opuszczonych włókach chłopskich osiedlali się nowi przybysze. Pomimo, że od rewolty wojskowej do wstąpienia Jana Sobieskiego na tron upłynęło 11 lat, było jeszcze dużo ziemi wolnej dla nowych osadników. Brak ludzi do pracy sprawił, że ceniono ich więcej niż poprzednio.

Panowanie tego króla ściągnęło na Polskę nowy najazd szwedzki i przewlekłą wojnę domową. Liczne przemarsze wojsk spowodowały zniszczenia porównywalne ze zniszczeniami potopu szwedzkiego. Tragedię Podlasia powiększał fakt przeciągającego się pomoru jeszcze do 1711 roku. W czasie opisywanej wojny szwedzko-sasko-polsko-rosyjskiej zaczęło się ponowne wyludnianie wsi, wyprzedaż inwentarza i całkowite rujnowanie gospodarstw chłopskich. Zarządcy dworów musieli opłacać hibernę, gdyż z chłopów już niczego nie można było ściągnąć.

Śmierć Augusta II Sasa zapoczątkowała wojnę sukcesyjną. Ta wojna domowa, wspomagana obcymi wojskami, nie miała tak tragicznego wymiaru jak poprzednia, jednak stanowiła największą tragedię miasta Tykocina (przełom lat 1733/34). Najcięższą stratą ataku konfederatów mazowieckich i łomżyńskich, która zdegradowała Tykocin aż do naszych czasów, było spalenie zamku i obiektów towarzyszących.

Na terenie tym istniały obok siebie cztery światy: magnacki, szlachecki, chłopski i duchowny. Pomimo wielkiej dysproporcji w poziomie życia, obyczajowość magnacka była przenoszona na życieszlachty, a może i w jakimś sensie na chłopów. Najlepiej tamte czasycharakteryzował żyjący wówczas ksiądz Jędrzej Kitowicz.

Chociaż sejmową lustrację tych ziem sporządzono dopiero w końcu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w roku 1789, to jednak już w początku rządów tego króla dla Starostwa Knyszyńskiego był sporządzony dokument, obszerniejszy niż dotychczasowe lustracje, zawierający poza wykazem osadników każdej wsi bardzo dokładne określenie zobowiązań chłopów osiedlonych na królewszczyznach. Był to dokument z roku 1766 przekazujący te ziemie we władanie Czapskich.

Upadek Konfederacji Barskiej w okolicach Knyszyna i Dobrzyniewa był początkiem wielkich zmian w tym rejonie i całej Rzeczypospolitej. W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Ten fakt zaciążył tragicznie na gospodarce kraju.

W okresie działania Monasteru Supraskiego powstała znaczna ilość kościołów unickich na Podlasiu. Fundatorami tych kościołów byli możni obywatele, właściciele majątków na tym terenie, m. in. Braniccy, Tyszkiewiczkowie, Mniszchowie, Radziwiłłowie, Sapiehowie i inni. Sami bazylianie też fundowali kościoły wyznania unickiego np. w miejscowości Topilec i w Fastach. Cerkiew unicka w Fastach (pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego), pierwotnie wykonana z drewna, została wyświęcona w 1773 roku. Jest to budowla pięciokopułowa z trójkondygnacyjną wieżą (remontowana w 1939 roku). Parafia utworzona została w tym samym, 1773 roku. Należały do niej wsie Fasty, Krupniki, Bacieczki, Porosły i Łyski. W Fastach znajduje się również prawosławna drewniana kaplica cmentarna p.w. Św. Michała Archanioła wzniesiona w latach 1893-95.

W czasach stanisławowskich katolicy fastowscy należeli organizacyjnie do kościoła w Choroszczy, natomiast bliskość kościoła dobrzyniewskiego sprawiała, że rodzice z Fast chrzcili swe dzieci w tym ostatnim. Informacje o katolikach w Fastach uzyskano z metryk chrztu parafii dobrzyniewswkiej, które zamykają się na roku 1812. W okresie od 1742 do 1812 roku ochrzczono w Poświątnem 65 dzieci urodzonych w Fastach. Były to dzieci kilkunastu katolickich rodzin. Bezubikowie zamieszkali w Fastach przed 1757 rokiem a Lebiedzińscy byli wymieniani już w roku 1762. Oba rody mieszkają tu i dziś. Tylko po jednym zapisie pozostało po rodzinach Andrzejewskich (1770), Garniczewskich (1773) i Kozłowskich (1791). Łobaczewscy (Łobacziwie) osiedlili się tu przed 1785 rokiem. Przed 1794 rokiem zamieszkali tu Dziekońscy.

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego to był okres ciągłej naprawy Rzeczypospolitej. Jednakże oprócz sukcesów (Konstytucja 3 Maja 1791 roku) niosło ze sobą szereg błędnych posunięć. Najbardziej tragicznym było przystąpienie króla do Targowicy, w dniu 23 lipca 1792 roku. W roku 1794 chłopi Starostwa Knyszyńskiego brali udział w walce o niepodległość. Akt powstania z 24 marca 1794 roku ogłoszony przez Tadeusza Kościuszkę nakazał pospolite ruszenie obejmujące chłopów. 23 kwietnia tego roku Komisja Bielska mianowała rotmistrzów parafialnych. Z każdych 5-ciu „dymów” miał być powołany jeden żołnierz pieszy. Rotmistrzowie parafialni poprowadzili chłopskie pospolite ruszenie pod Rajgród. Udział chłopów w walce, w obronie niepodległości, zakończył się tragicznie: 9 lipca 1794 roku oddział chłopski w liczbie około 2,5 tysiąca ludzi został rozbity przez Prusaków.

Powstanie upadło. W 1795 roku nastąpił trzeci rozbiór Polski.

Czasy rozbiorów

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie te przeszły pod panowanie pruskie, a po roku 1807 – rosyjskie. Ziemie Księstwa Warszawskiego, a później Księstwa Kongresowego, sięgały tylko do rzeki Narwi.

W czasie zaboru pruskiego trwał wzmożony ruch osadniczy. Ludność Fast składała się z wyznawców kościoła rzymsko-katolickiego i unickiego. Dotychczas nie udało się dotrzeć do metryk kościoła prawosławnego, zamieszczono więc tylko informacje dotyczące katolików. W 1795 roku metryki kościoła katolickiego w Choroszczy ze wsi Fasty wymieniły rody Giedzieńskich i Czechowskich, w 1796 Kamieńskich, Walendziuków, Muszyńskich, Sawantów, Hryców, Dworakowskich i Koniuchów, a w 1797 roku Wojnarowskich i Szumińskich. Przed 1797 rokiem osiedlili się tu Bakunowie (Bakunowiczowie). Również w 1797 roku byli wymienieni Horoszewscy, Orcieniukowie, a w 1798 roku Malinowscy. Przed 1799 rokiem zamieszkali tu Adamscy. Również w 1799 roku wykazano tu Korzeniewskich (Korzenieckich), w 1801 – Guzowskich i Horeinów, w 1802 – Hawryluków, w 1808 – Tafiłowiczów i Giedrowiczów, w 1810 Krasowskich, a w 1811 Łuszczewskich.

W ostatnim roku Rzeczypospolitej rozpoczęto chrzcić w kościele dobrzyniewskim dzieci urodzone w Bacieczkach. W czasie zaboru pruskiego pod datą 8 X 1804 roku jest zagadkowy zapis: „Bacieczki parafii Chwastowskiej”. Trudno oprzeć się wrażeniu, że przymierzano się do tworzenia parafii katolickiej z siedzibą w Fastach.

Wypisy z metryk doprowadzono do roku 1812. Czasy zaboru rosyjskiego i późniejsze relacjonowane będą w oparciu o kościelne spisy ludności. Pierwszy spis był dokonany przed Powstaniem Listopadowym. Ludność katolicka Fast według spisu parafii rzymsko-katolickiej w Choroszczy, w 1830 roku liczyła 62 osoby, zebrane w 24 rodach. Byli to: Adamowicz – 1 osoba, Brozubik – 1, Czakosa – 1, Czukawska – 1, Drabińska – 1, Drozdowska – 1, Gidzewska – 1, Gogolewscy – 7, Grycewscy – 2, Guzowscy – 3, Hubakier – 1, Kaliszewscy – 2, Knyszyńscy – 13, Kołodko – 1, Krasiccy – 2, Lareniewska – 1, Lebiedzińscy – 10, Łatyszewscy – 5, Murana – 1, Nowicka – 1, Suprykiewicz – 1, Tofiło – 1, Walesiukowie – 3, Walisz – 1 osoba.

Akt przyłączenia Kościoła unickiego w Imperium Rosyjskim nosił datę 1 marca 1839 roku (nie dotyczył Królestwa Polskiego, a więc obszarów południowego Podlasia, gdzie unię skasowano dopiero w 1875 roku). Akt ten car podpisał 23 marca 1839 roku własnoręcznie. Od razu w roku 1839 Monaster Supraski został skonfiskowany. Prześladowania nie ominęły unitów supraskich przywiązanych do wiary katolickiej. Wskutek likwidacji Kościoła unickiego duch zjednoczenia ustąpił na rzecz idei lansowanych przez carat. Klasztor w Supraślu, podobnie jak inne świątynie, został przekazany duchowieństwu prawosławnemu.

W Supraślu w 1839 roku tak lud żegnał się z unią: „Przed rozbiórką organów i ołtarzy bocznych tłum wypełniał klasztorną cerkiew, która była otwarta dniem i nocą. Na organach grano bez przerwy. Przez kilkanaście dni lud leżał krzyżem w świątyni, a śpiew pieśni głośno rozlegał się w cerkwi i na dziedzińcu klasztornym, którą lud ze łzami śpiewał po raz ostatni. Opowiadał o tym stary ksiądz, który w tym czasie uczył się w szkole supraskiej” [N. Dołmatow, Suprasskij Błagowieszczenskij Monastyr, Peterburg 1892]. Z cerkwi unickich usunięto organy, boczne ołtarze, ikonostasy, zniszczono wiele dzieł sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej.

Najcięższym przewinieniem, którym obarczano i obarcza się do dziś wyznawców kościoła unickiego był fakt, że jako katolicy podatni byli na wpływy katolickiego kościoła rzymskiego, stąd oskarżenie o latynizację. Drugim przewinieniem, którym obarczano unitów było to, że kościół ten ulegał polonizacji, zamiast stać na straży czystej kultury ruskiej.

Powstanie Styczniowe wybuchło 22 stycznia 1963 roku i trwało do połowy roku 1864. Uczestniczyło w nim wielu Podlasian. Za udział w powstaniu najdotkliwiej potraktowana została Jaworówka.

Ludność katolicka Fast według spisu parafii rzymsko-katolickiej w Choroszczy, w 1863 roku liczyła 78 osób, zebranych w 11 rodach. Byli to: Akimowiczowie – 2 osoby, Dziakowska – 1, Gogolewscy – 25, Kaliszewscy – 8, Knyszyńscy – 3, Koniuszewscy – 2, Lebiedzińscy – 20, Łotyszewscy – 3, Satułowie – 8, Sobolewscy – 5 i Zalewska – 1 osoba.

Nastąpiła intensywna rusyfikacja związana z represjami. Inicjatywę powstańczego Rządu Narodowego odnośnie uwłaszczenia chłopów przejął rząd carski. W marcu 1864 roku car Aleksander II wydał ukaz o nadaniu chłopom ziemi, znosząc jednocześnie ich wszystkie świadczenia na rzecz dworów i folwarków. W Imperium Rosyjskim chłopi otrzymali ziemię i wolność. Najwyższą korzyść z tego faktu wyciągnął rząd rosyjski, który uzyskał zamierzony cel – wdzięczność chłopów za uzyskane dobra i zniechęcenie ich w stosunku do szlachty i ziemiaństwa. Posiadaczy majątków doprowadzono do ruiny. Zabrano też ziemię kościelną i klasztorną. Wprowadzono serwituty tj. prawo wspólnego korzystania z łąk, pastwisk i lasów dla wieśniaków i szlachty. Powodowało to częste spory i kłótnie. Po upadku Powstania Styczniowego Królestwo Polskie nazywano Prywislańskim Krajem.

Po upadku Powstania Styczniowego wzmógł się cerkiewny ruch budowlany w obwodzie białostockim. W latach 1863-1915 zbudowano i przebudowano 73 obiekty prawosławne. Między innymi w roku 1864 w Fastach w miejsce drewnianej pobudowano cerkiew murowaną.

Podejmowano wiele działań aby wzmocnić związki ziem podlaskich z państwem rosyjskim. W 1872 roku zbudowano kolej Brzesko-Grajewską. Nieco później, w roku 1905, równocześnie z budową kościoła murowanego w Dobrzyniewie, budowano szosę Białystok-Grajewo. Te wydarzenia pomniejszyły ważność dawnego Traktu Zygmuntowskiego, który stawał się drogą lokalną.

Ludność Fast według spisu parafii prawosławnej w Fastach z roku 1905 liczyła 321 osób, zebranych w 38 rodach. Byli to: Arszymiukowie – 7 osób, Bakunowie – 12, Bezubikowie – 2, Bezzubikowie – 15, Boguszewscy – 4, Djakowscy – 8, Gierasimiukowie – 11, Gruszewski – 1, Gugowie – 12, Guzowscy – 20, Jachimowiczowie – 3, Kołodkowie – 13, Kiniczowie – 5, Koniuchowie – 24, Kozioł – 1, Kozłowscy – 6, Lebiedzińscy – 9, Łochowscy – 7, Łotyszowie – 5, Łuszyńscy – 5, Mamałygowie – 6, Markowscy – 7, Piechowscy – 12, Pińczukowie – 11, Płachcińscy – 14, Popow – 4, Pyłko – 1, Raliccy – 9, Samborska – 1, Sadowscy – 6, Stoccy – 15, Szulscy – 7, Szumscy – 16, Tofiłowie – 21, Waczyńscy – 4, Worobiejowie – 6, Zalewscy – 9 i Żynelowie – 2 osoby.

Działania I Wojny Światowej dokonały wielkich zniszczeń. W latach 1915-1919 na tych terenach prowadzono ważne operacje militarne pomiędzy Rosją i Niemcami. W Osowcu użyto nawet gazów bojowych. Znów skutkowało to zniszczeniami i rekwiracją. Jak zwykle za działaniami wojennymi przywleczono zarazę tj. epidemię tyfusu i hiszpanki. Choroby te wykosiły masę ludzi.

Wyjątkową aktywność w rozbrajaniu posterunków niemieckich z okolic Tykocina aż po Fasty w 1918 roku wykazał Józef Polak ze wsi Siekierki. Brawurowe jego akcje zmusiły Niemców do postawienia pancernego pociągu przy moście w Fastach na rzece Supraśli. Pod jego dowództwem rozbrojono pod Fastami, na szosie od strony Knyszyna niemiecki tabor.

Polska Niepodległa

W 1918 roku powstała Polska Niepodległa. W 1921 roku sporządzono państwowy spis ludności.

W latach międzywojennych w Polsce zapoczątkowano na szeroką skalę scalanie gruntów (komasację). Komasacja miała na celu zlikwidowanie niekorzystnego rozbicia poszczególnych gospodarstw rolnych na działki (szachownice) położonych w różnych, często oddalonych od siebie miejscach. Tworzenie gospodarstw o zwartej powierzchni zapewniało możność prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej.

Według kościelnego spisu parafii unickiej w Choroszczy z 1927 roku ludność unicka Fast liczyła 273 osób reprezentujących 32 rody. Byli to: Arszymiukowie – 9 osób, Bakunowie – 26, Bezzubikowie – 12, Gierasimiukowie – 13, Gogol – 1, Gugowie – 6, Guzowscy – 6, Knyszowie – 9, Kołodkowie – 5, Koniuchowie – 15, Krawczykowie – 4, Lebiedzińscy – 15, Łotyszowie – 6, Łuszyńscy – 5, Markowiczowie – 8, Matejczyk – 1, Mimokowie – 3, Muraszko – 1, Piechowscy – 15, Pieńczukowie – 6, Płachcińscy – 15, Płaszyńscy – 7, Radziszewscy – 2, Raliccy – 4, Sadowscy – 4, Stoccy – 4, Stolikowie – 3, Szumscy – 32, Tofiłowie – 12, Waliszewscy – 2, Worobiejowie – 9 i Zalewscy – 10 osób.

Według kościelnego spisu parafii rzymsko-katolickiej w Choroszczy z 1929 roku ludność katolicka Fast liczyła 108 osób reprezentujących 12 rodów. Byli to: Arcimowiczowie 3 osoby, Borsukowie – 4, Gogolewscy – 36, Hajdowscy – 5, Horbowie – 6, Jakuć – 1, Kaliszewscy – 14, Krasiczukowie – 3, Kuczewscy – 6, Lebiedzińscy – 26, Puchalska – 1 i Sutułowie – 3 osoby.

W okresie międzywojennym trwała odbudowa dzieła unii kościelnej. Dnia 19 stycznia 1928 roku arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski do protojereja Bazylego Gapanowicza, proboszcza parafii obrządku wschodniosłowiańskiego w Fastach przesłał list informujący o ożywieniu i organizacji kościoła neounickiego. Na terenie województwa białostockiego w tym czasie z inicjatywy parafian, powstało kilkanaście cerkwi neounickich, między innymi w Fastach.

Druga Wojna Światowa przyniosła najpierw okupację sowiecką, a niedługo później niemiecką. W czasie okupacji, działały na tutejszym terenie działały organizacje wojskowo-polityczne podporządkowane rządowi polskiemu w Londynie.

W niedługim czasie po wkroczeniu okupacyjnej Armii Czerwonej na te tereny, już w dniu 11 października 1939 roku, NKWD aresztowało jako wrogów Związku Radzieckiego mieszkańców wsi Fasty. Byli to: Aleksander Arcimowicz, Ignacy Gogolewski, Teodor Guzowski, Stanisław Horba, Albin Horba i Józef Sokólski. Stanisław Horba aresztowany, osądzony i skazany w 1939 roku na łagry na dalekiej północy. Z powodu choroby zwolniony, w następstwie czego trafił do żony zesłanej do miejscowości Irtyszewsk (w odległości ok. 200 km od Pawłodaru). Albin Horba osądzony i skazany na łagry został zesłany do republiki Komi. W 1942 roku zwolniony trafił do armii Andersa.

W ramach odpowiedzialności zbiorowej w dniu 13 kwietnia 1940 roku deportowano w stepy Kazachstanu w okolice Pawłodaru rodziny wcześniej wymienionych skazańców. Z rodziny Arcimowiczów wywieziono Anastazję (matkę Aleksandra), Eugenię, Danutę, Jarosława i Jadwigę; z rodziny Gogolewskich Reginę, Zenona i Jarosława; z rodziny Horbów Juliana, Wiktorię, Józefa, Zofię, Kazimierza i Lubę; z rodziny Sokólskich Józefę, jej dzieci: Łucję, Jadwigę, Henrykę i Henryka oraz matkę i teściową Józefa.

Z wyżej wymienionych zesłańców, na Syberii i w sowieckich więzieniach zmarli: Ignacy Gogolewski (zmarł wskutek tortur w więzieniu w Brześciu), Anastazja Arcimowicz, Julian Horba (zmarł w 1946 roku tuż przed powrotem do kraju), Stanisław Horba i jego córka Tereska (dziecko urodzone w 1942 roku, zmarłe w 1943). Z rodziny Sokólskich zmarł Józef oraz jego matka i teściowa (imion obydwu kobiet nie zapamiętano).

Poza wymienionymi, w czasie okupacji sowieckiej zginął też Mieczysław Kruszewski. Był on przymusowo wcielony do Armii Czerwonej – za dezercję został rozstrzelany.

W czasie pobytu na Syberii, po wyprowadzeniu w 1943 roku Polskiej Armii do Persji, władze sowieckie przymuszały Polaków do przejścia na ich obywatelstwo. Nachalnie wciskano paszporty. Za odmowę przyjęcia wyżej wymienionych propozycji stosowano areszt, potem więzienia i łagry. W dniu 22 marca 1943 roku został aresztowany Kazimierz Horba a za tydzień Józef Horba. Zostali osądzeni i skazani na 2 lata łagrów. Kazimierz miał w tamtym czasie niewiele ponad 16 lat. Józef odbył cały wyrok przy pracy w ciężkim przemyśle w łagrach na Uralu, Kazimierz natomiast został zwolniony nieco wcześniej z łagru w Nowosybirsku (na podstawie amnestii 11 czerwca 1944 roku) skąd dotarł do Polskiego Wojska do Żytomierza. Rodziny z Syberii powróciły do domu dopiero w 1946 roku.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W końcu lipca 1944 roku Niemcy opuścili te ziemie, weszły tu ponownie wojska sowieckie i rozpoczęło się tworzenie nowej władzy polskiej. Radość z odejścia Niemców była krótka. We wrześniu 1944 roku NKWD rozpoczęło aresztowania członków Armii Krajowej, których później wywożono w głąb Rosji.

Trwające jeszcze dwa lata walki podziemia w obronie niepodległości zakończyły się klęską. Władzę objęli komuniści. Rozpoczął się okres wielkich przemian. Próby kolektywizacji rolnictwa nie powiodły się. Pod pozorem walki z ciemnotą i zacofaniem rozpoczęto konsekwentne zwalczanie wiary chrześcijańskiej i tradycji narodowych. Poddano ostrej cenzurze historię.

W roku 1959, obok wsi Fasty, powstały Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Fasty” w Białymstoku. Produkowano tu głównie tkaniny z bawełny i mieszanek elany z włóknami sztucznymi. W zakładach tych znaleźli zatrudnienie nie tylko mieszkańcy wsi Fasty ale też ludzie z okolicznych i odległych wsi oraz miasteczek. Od lat 90‑tych XX wieku zakład zaczęto prywatyzować. Obecnie z fabryki tej pozostały niewielkie resztki.

W latach 60-tych we wsi Fasty powstał problem szkoły, która dotychczas mieściła się w kilku domach prywatnych. Kierownik szkoły, p. Wacław Gaiński zwrócił się na zebraniu wiejskim do mieszkańców wsi z prośbą o wybudowanie nowej. Powołano Społeczny Komitet Budowy Szkoły, którego przewodniczącym został mieszkający wtedy w Fastach Hipolit Popławski. Budowę szkoły zaczęto od wybrania budynku z rozbiórki, który został rozebrany i przewieziony na plac szkolny. Następnym etapem była zbiórka pieniędzy na dalsze prace. W tym celu organizowane były zabawy taneczne do czasu aż zebrano niezbędną sumę pieniędzy. Stan surowy osiągnięto w 1968 roku. Pracami wykończeniowymi zajął się Urząd Gminy w Dobrzyniewie oraz Wydział Oświaty w Białymstoku. W roku 1970 dzieci ze wsi Fasty rozpoczęły naukę w nowej szkole podstawowej.

Okres Polski Rzeczpospolitej Ludowej trwający 45 lat, cechujący się ucieczką do miast stwarzał jednak możliwości zatrudnienia poza rolnictwem. Następował dalszy wzrost zaludnienia wsi.

W 1978 roku zasiadł na Stolicy Piotrowej Papież Polak. Z jego inspiracji powstała „Solidarność”, która obaliła komunizm w Polsce. Następnie padały systemy komunistyczne w Europie Środkowej, a ostatecznie runął komunizm w jego gnieździe Związku Radzieckim. Znów powstała Polska Niepodległa.

Trzecia Rzeczpospolita

ościół pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu w Fastach erygował abp Wojciech Zięba 29 czerwca 2001 roku. Parafię wydzielono z kościoła NMP Królowej Rodzin w Białymstoku i św. Jana Chrzciciela w Choroszczy. Pierwszym proboszczem został mianowany ksiądz Sławomir Ostrowski, który pracuje tu do dziś. Aktualnie trwa budowa nowego kościoła. Jednocześnie założono cmentarz rzymsko-katolicki.

Obecnie w Fastach (dane z 2008 roku) mieszka 1481 osób reprezentujących 357 rodów. Są to: Adamscy – 7 osób, Andrzejukowie – 5, Anszczakowie – 3, Anzulewiczowie – 2, Aponiowie – 2, Augustyniakowie – 4, Bachmurowie – 8, Bajkowie – 4, Bakoniukowie – 2, Bakun – 1, Bałakier – 1, Bartoszukowie – 4, Bazydłowie – 3, Berbeciowie – 2,Bezubikowie – 15, Białokozowiczowie – 3, Bielawcowie – 5, Bielawscy – 3, Bielecki – 1, Bielscy – 3, Biełaga – 2, Bieniarz-Krzywiec – 3, Boboryko – 1, Bołdakowie – 3, Borodzińscy – 3, Borowscy – 2, Brancewiczowie – 3, Brańska – 1, Brulińscy – 2, Bruszewscy – 4, Brzescy – 6, Brzozowscy – 3, Bułynko – 3, Buńkowscy – 5, Buryłowie – 2, Burzyńscy – 2, Chamienia – 2, Chańkowie – 3, Charytoniukowie – 3, Chilińscy – 2, Chojnaccy – 2, Chrobakowie – 3, Chrostowscy – 3, Chrzanowscy – 5, Chwiedukowie – 6, Chycowie – 4, Ciborowscy – 3, Cieślukowscy – 2, Cwalinowie – 2, Cybulkowie – 4, Czechowscy – 8, Czernomordy – 1, Czeszunowie – 2, Danilecki – 1, Danilewiczowie – 3, Dawdo-Kalinowska – 1, Dąbrowscy – 2, Dec – 1, Dekarz – 1, Dembkowie – 5, Demianiukowie – 3, Derek – 2, Dereszowie – 3, Dębska – 1, Dębska-Kosakowska – 1, Dmochowscy – 3, Dobrzyńscy – 2, Dojlida – 2, Dołęgiewiczowie – 3, Drobińska – 1, Drozd – 1, Drozdowiczowie – 3, Dudowie – 4, Dyjak – 1, Dziakowscy – 10, Dziejmowie – 3, Dziekońska – 1, Dziubowie – 5, Ejsmont – 5, Fiedorukowie – 4, Fiłonowiczowie – 4, Frąckielowie – 3, Gajewscy – 5, Gańkowie – 5, Garbowscy – 6, Gawryłowiczowie – 16, Geniuszowie – 4, Gierasimiukowie – 20, Giro – 11, Godlewscy – 5, Godlewska-Żołodkowska – 1, Gogolowie – 6, Gogolewscy – 18, Gomolińscy – 4, Goroszewscy – 8, Gosiewscy – 2, Grabowska – 1, Graczewscy – 3, Granaccy – 3, Gruszka – 1, Grybłowie – 3, Grycowie – 16, Grygorukowie – 2, Gryszkowie – 2, Grzegorczykowie – 6, Grzesiowie – 3, Grzywa – 2, Gudalewscy – 4, Gumieniak – 1, Gustak – 1, Guzowscy – 7, Guzowska-Grygoruk – 1, Hermaniukowie – 4, Horbowie – 17, Jabłońska – 1, Jackowscy – 3, Jakubczykowie – 10, Jakubielscy – 2, Jankowscy – 11, Jemioło-Rabiega – 1, Joka – 4, Jurewiczowie – 11, Jurscy – 4, Kaczyńscy – 9, Kajewscy – 4, Kakareko – 16, Kalinowska-Licht – 1, Kalinowscy – 2, Kaliszewscy – 5, Karcz – 1, Kardyńscy – 5, Kardyńska-Zoja – 1, Karpowie – 3, Karpacz – 1, Karwosińska – 1, Karwowscy – 3, Kasperukowie – 4, Katarzyńscy – 2, Kawrygo – 1, Kiszło – 3, Kleszczewscy – 4, Klimowiczowie – 4, Kloza – 1, Kniaziowie – 3, Knyszyńscy – 8, Kobeszkowie – 8, Koc – 1, Kochańscy – 15, Kołakowscy – 2, Kołodkowie – 5, Komarzewscy – 2, Konarzewscy – 4, Konecko – 1, Konopka – 2, Koperska – 1, Kornelukowie – 3, Korytkowscy – 5, Korżyńscy – 2, Kosakowscy – 2, Koskowie – 2, Koszelakowie – 2, Kotyńscy – 4, Kowalczukowie – 3, Kozłowscy – 18, Kozubowie – 2, Kraszewski – 1, Krawczukowie – 6, Kruszewscy – 7, Kudelkowie – 2, Kujawa – 1, Kukawka – 4, Kulikowska – 1, Kułakowscy – 13, Kurylonek – 1, Kuźma – 1, Kużdub – 1, Laskowscy – 4, Lebiedzińscy – 8, Leja – 1, Leszczyńscy – 5, Lewczukowie – 4, Lisowiec – 1, Łapuccy – 9, Łempicka – 1, Łokieć – 4, Łotowscy – 5, Łukaszewiczowie – 4, Łukaszukowie – 3, Łupińscy – 4, Łuszczewscy – 4, Łuszyńscy – 8, Maciejscy – 2, Magnuszewscy – 2, Majkowie – 2, Makarczuk – 1, Makarewiczowie – 4, Malinowscy – 12, Maliszewscy – 2, Małaszewska – 1, Małyszkowie – 6, Mamczyc – 1, Mańkowscy – 3, Markowiczowie – 10, Matysiuk – 1, Mazurczukowie – 4, Melkowski – 1, Miastkowska – 1, Michalewicz – 1, Miciuk – 1, Mieczkowscy – 2, Mikiewicz – 1, Miodowscy – 2, Mojsa – 5, Mosiej – 1, Mosiejewscy – 6, Motybel – 5, Mroczkowie – 18, Mróz – 5, Naliwajkowie – 3, Niebrzydowska – 1, Niedźwieccy – 3, Niemotko – 3 Nieścierowicz – 1, Niewiarowscy – 2, Niewińscy – 3, Nikołajukowie – 2, Nowiccy – 8, Odyjewska – 1, Odzijewiczowie – 4, Okuniewscy – 7, Olechnowie – 19, Oleksińscy – 3, Olszewscy – 4, Oraczowie – 2, Ostoja-Lniska – 2, Ostrowski – 1, Oszczepińscy – 3, Ościłowscy – 12, Ożlańscy – 2, Pankiewicz – 1, Paszkowscy – 5, Piątkowscy – 4, Piechowscy – 12, Pisieccy – 6, Pieszkin – 4, Pietroć – 9, Pietruczukowie – 3, Pietrzakowie – 11, Pietrzykowscy – 2, Pilisowie – 4, Pińczukowie – 2, Piotrowscy – 3, Plawgo – 3, Płachcińscy – 26, Pogorzelscy – 5, Polakowie – 5, Ponikwiccy – 3, Popławscy – 3, Porankiewicz – 1, Powichrowscy – 6, Prończukowie – 2, Prozorowscy – 3, Pruszyńscy – 5, Przekopowie – 8, Puchalscy – 3, Puczyński – 1, Rabiega – 3, Radel – 3, Radziszewscy – 6, Redler – 1, Redźkowie – 3, Reguccy – 7, Rodziewiczowie – 3, Rojsowie – 5, Ruducha – 3, Rudzińscy – 2, Rusiłowiczowie – 4, Rutkowscy – 17, Rutkowska-Oracz – 1, Rymsza – 1, Rynkiewiczowie 17, Rytel – 3, Sadowscy – 16, Salamonowiczowie – 4, Sapoćko – 1, Sasowie – 4, Sawiccy – 4, Sessner – 1, Sidzowie – 6, Siemieniukowie – 8, Siemiończykowie – 3, Skorupscy – 5, Skowroński – 1, Skutnikowie – 9, Skwarczyńscy – 4, Skwarek – 1, Snopko – 4, Sobolewscy – 4, Sokołowscy – 2, Sokólscy – 8, Stefanowiczowie – 3, Stepanowiczowie – 5, Stolikowie – 5, Stolik-Nasiłowska – 1, Stypułkowscy – 4, Susoł – 4, Szczepaniakowie – 4, Szczepanowscy – 2, Szczytkowie – 4, Szumscy – 15, Szygałowiczowie – 5, Szymanowscy – 2, Śnitkowie – 3, Świerzbińscy – 2, Świętochowska – 1, Świsłocki – 1, Tarasiuk – 1, Tekiń – 1, Tofiło – 8, Tomaszuk – 1, Trochimczykowie – 5, Trojanowie – 4, Turlińscy – 15, Tuźnikowie – 3, Upitas-Cieślukowska – 1, Urbanowie – 10, Urbanowiczowie – 5, Walesiukowie – 5, Wardzińscy – 4, Waśkowie – 4, Wądołowscy – 3, Wiakowie – 4, Winklerowie – 2, Winnicka – 1, Winograd – 1, Wiszowaci – 5, Wojciechowscy – 3, Wojciula – 1, Wołowiczowie – 4, Woźniakowie – 2, Woźniak-Pietroć – 1, Wrona – 4, Wróbel – 2, Wróblewscy – 22, Zackiewiczowie – 2, Zadykowiczowie – 3, Zajkowscy – 6, Zalewscy – 8, Zdykowicz – 1, Zubryccy – 3, Żaczkowie – 5, Żdanukowie – 3, Żmijewscy – 3, Żmójdzinowie – 2, Żołądkowscy – 3, Żukowscy – 6 i Żywna – 2 osoby.

Mieszkańcy tej ziemi współtworzyli historię Polski, ale jej nie pisali. Współtworząc historię stali się Narodem.

Bibliografia:

1. Chodorowski E., Knyszyńskie szkice historyczne. Knyszyn, cz. II, 2001; cz. III, 2004.

2. Maroszek J.,Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia 1596-1996. Białystok 1996.

3. Nazwy miejscowe Polski. Historia. Red. K. Rymuta [słownik]. Kraków 1999.

4. Podhorodecki L., Dzieje rodu Chodkiewiczów. Warszawa 1997.

5. Popławski E., Materiały do historii parafii dobrzyniewskiej. cz. I-X, Białystok.1990-1993. Maszynopis.

6. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w. Oprac. J. Maroszek. Białystok 1994.

7. Puszcza Knyszyńska. Przewodnik, Supraśl 2009.

8. Stasiewicz H., Knyszyn i ziemia knyszyńska. Wyd. 2 popr., uzup. Knyszyn 2008.

9. Wiśniewski J., Początki Białegostoku [W:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku t. IV. Warszawa 1985, s. 7-27.