Dobrzyniewo Fabryczne

DOBRZYNIEWO FABRYCZNE – METRYKA ZIEMI I LUDZI.

Jeszcze w początku X wieku ziemie te były zamieszkałe przez nadwiślańską ludność mazowiecką, a później weszły do państwa Piastów. Mieszko I i Bolesław Chrobry rozciągali tu swe panowanie. Po śmierci Bolesława Krzywoustego ziemie te na kilka lat dostały się pod władzę Rusi, po czym znów przejęło je Mazowsze. Wielki dramat tych stron rozpoczął się od roku 1255, kiedy to jaćwiesko-litewskie wyprawy łupieskie i odwetowe na Mazowsze i w głąb Polski wyludniły te tereny. Tak spustoszała ziemia przeszła w 1382 r. w zastaw krzyżacki, a od 1398 r. pod panowanie litewskie. Wtedy Litwa była już w unii z Polską. Opuszczone i nieuprawiane ziemie porosła puszcza.

Po zwycięstwie grunwaldzkim królowie polscy i książęta litewscy urządzali w tej puszczy wielkie polowania. Aby zabezpieczyć uczestniczących w polowaniach przed watahami wilków zbudowano u ujścia rzeczki Sokołdki Małej do Supraśli wielkie okoły dla koni. Dziś są to pola wsi Sochonie.

Pod koniec XV wieku strzegła tych okołów rodzina Dobrzyniewskich herbu Ciołek, a w 1519 roku, kiedy Mikołaj Radziwiłł fundował kościół dobrzyniewski, byli już wymieniani: Łukasz i Waśko Dobrzyniewscy. Ich pierwotna osada obok okołów nazywana była Sokołdką.

Nowopowstała parafia miała granice naturalne: od południa rzeka Supraśl, od zachodu rzeka Narew, od północy Kulikówka a od wschodu granica Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po ufundowaniu kościoła w Dobrzyniewie Radziwiłłowie rozpoczęli zakładanie wsi na terenie utworzonej parafii dobrzyniewskiej. Najpierw Łukasz założył Dobrzyniewo Wielkie obejmujące 100 włók. Obejmowało ono ziemie późniejszych wsi: Dobrzyniewo Poświątne, Letniki, Krynice i Dwór Dobrzyniewski. Tytułem zapłaty za działalność osadniczą Łukasz będący wójtem otrzymał 10 włók ziemi (165 ha). Na niej założył wieś, która została nazwana od imienia jego syna Jerzego – Jurowcami.

Waśko Dobrzyniewski założył wieś nazwaną od jego imienia Waśkowcami. Wymierzył na nią 36 włók ziemi. Później tę wieś nazwano Dobrzyniewem. Przez cały czas obecności na tych ziemiach Dobrzyniewscy trudnili się spławem produktów leśnych. Miejscem załadunku była binduga na rzece Supraśli, na polach wcześniej założonej wsi Leńce.

Kiedy powstawało nowe osadnictwo w XVI wieku ziemie te należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwa była wtedy w Unii z Polską. Mazowsze straciło te ziemie na rzecz Litwy w roku 1398. Litwa bardzo troszczyła się o zachowanie tej części puszczy. Wejście do niej bez zezwolenia było „karane gardłem”. Pieczę nad puszczą sprawował gród w Bielsku, stąd jej nazwa Puszcza Bielska.

Za Zygmunta Augusta uporządkowano żywiołowe osadnictwo na ziemiach parafii dobrzyniewskiej. W latach 1554-1559 wymierzono nowe granice wsi. Akcję tę nazwano pomiarą włóczną. Wtedy wprowadzono gospodarkę trójpolową. Większość wsi tej parafii, stanowiły dobra królewskie. Administracyjnie należały one do dwu wójtostw: dobrzyniewskiego i letnickiego.

Po Aleksandrze Chodkiewiczu starostą bielskim został Jan Radziwiłł. W polityce Radziwiłłów na tej ziemi były dwa cele: litwinizować teren parafii dobrzyniewskiej i wzmacniać obóz przeciwny królowi. W roku 1569 dokonano unii z Litwą a ziemie parafii dobrzyniewskiej wróciły do Polski.

7 lipca 1572 roku w dworze knyszyńskim zmarł król Zygmunt August. Razem z jego śmiercią i tym samym wygaśnięciem dynastii Jagiellonów naszły na Polskę wielkie nieszczęścia. Jeszcze w roku 1570 obfite deszcze, a zwłaszcza mróz w czasie kwitnięcia zbóż, spowodował wielki nieurodzaj, który objął Polskę i Litwę. Rok następny nie był lepszy: trwający trzy dni w lecie mróz zniszczył w wielkim stopniu zboża ozime i jare. Powstał wielki głód. „Ludzie w mieściech, we wsiach y po drogach pomarli jako bydło leżeli… od głodu niektóre matki swe własne dzieci ziedli”. Nieurodzaje, głód i morowe powietrze osiągnęły swój szczyt w roku 1572. Pomór w Knyszynie i okolicy był tak wielki, że wielu dworzan opuściło ciało królewskie. Zwłoki królewskie przewieziono do zamku tykocińskiego, gdzie przebywały do przeminięcia plag.

Po przejściu nieurodzajów i morowego powietrza rozpoczęto naprawianie gospodarki. W 1573 roku przeprowadzono lustrację, aby obliczyć straty. Najbardziej wyludniły się osiedla w północnej części parafii dobrzyniewskiej, szczególnie Pogorzałki, Kozopatry (Kozińce) i Kulikówka.

Barometrem nastrojów chłopskich były opuszczone włóki. We wsiach pańszczyźnianych, gdzie występowały pustki (jak Pogorzałki i Letniki) ilość ziemi nieprzyjętej nie malała. Inny rodzaj pustek występował we wsiach czynszowych jak Kulikówka i Kozińce. Włóki te były obrabiane na zasadzie dzierżawy. Lustracja z 1616 roku była najmniej korzystna dla chłopów dzierżawiących włóki opuszczone. Po prostu przytwierdziła ich do ziemi.

Do roku 1638 zasady obciążeń pieniężnych i robocizny wywodziły się od ustawy włócznej. Trzymano się na ogół zasady, że każdy chłop albo odrabiał 2 dni pańszczyzny tygodniowo, albo uiszczał opłatę czynszową. W międzyczasie były dokonywane korekty, lecz robiono to z wielką ostrożnością. Ważnym czynnikiem skłaniającym dzierżawców do nakładania coraz większych robocizn było dobre położenie komunikacyjne: rzeki Narew i Supraśl.

W roku 1638 rządy nad Starostwem Knyszyńskim przejęła królowa Cecylia Renata. Wykonawcą jej woli był ówczesny starosta knyszyński Aleksander Czołwański. Królowa obejmując rządy nad wymienionym starostwem wprowadziła drakońskie ustawy obciążające poddanych, między innymi należących do dworu dobrzyniewskiego. Ustawy dotyczyły bardzo wysokich robocizn, ponadto czasu odpoczynku podczas odrabiania pańszczyzny, powinności (podwody, stróże i inne) oraz opłaty czynszu. Wszelkie sprzeciwy i opór łamano przy użyciu uzbrojonej straży. Pod ciężarem tych powinności chłopi zbuntowali się.

W roku 1638 wsie dworu dobrzyniewskiego: Dobrzyniewo, Gniła, Kozińce, Pogorzałki, Letniki, Krynice i Kulikówka odmówiły przyjęcia dodatkowych robocizn. Rybaki i Obrubniki nie wniosły protestu, gdyż nowe ciężary ich nie dotyczyły. Protestujący chłopi powoływali się na dawne przywileje królewskie, przyrzeczenia kanclerza Jana Zamojskiego, lustracje i rewizje. Sąd Referendarski w Wilnie odrzucił skargi chłopów, a dawne przywileje królewskie uznał za nieważne, lub jak w przypadku Gniłej, zmyślone.

Władysław IV akceptował postępowanie królowej Cecylii Renaty ponieważ postanowił zdobyć ponownie Moskwę i zatknąć polskie sztandary w Konstantynopolu. Rzeczpospolita Obojga Narodów była krajem rolniczym. Dochody można było uzyskać głównie ze zwiększenia obciążeń chłopów, szczególnie z dóbr królewskich. Zwiększenie opłat czynszowych nie było jeszcze tak drażliwe jak drastyczne zwiększenie pańszczyzny od dwóch dni tygodniowo za Zygmunta Augusta do ośmiu nałożonych przez Władysława IV.

Kiedy na ziemiach parafii dobrzyniewskiej dzierżawcy królewszczyzn wprowadzali przy pomocy hajduków wysokie normy robocizny, daleko na wschodzie Rzeczypospolitej wojsko tłumiło bunty kozackie i zmagało się z Tatarami. Krwawe bunty chłopskie zaczęły się więc już wcześniej na Ukrainie, a rewolty w Starostwie Knyszyńskim były tylko rezonansem politycznym tego co się działo na Ukrainie. Wojny w tamtym rejonie dały początek epidemiom, które ogarnęły cały kraj. Protesty we wsiach parafii dobrzyniewskiej zostały stłumione, a Sąd Referendarski, na który liczyli tutejsi osadnicy zawiódł ich nadzieje, opowiadając się po stronie dzierżawców.

Lustracja 1645 roku była przeprowadzona w duchu ustaleń kanclerza królowej Cecylii Renaty (która zmarła w 1644 roku) i ks. Andrzeja Leszczyńskiego, biskupa kamienieckiego. Mówiły one, że „pracować powinni poddani z każdej ćwierci po dwa dni począwszy od św. Wojciecha dotąd, aż wszystkie zboża i siana z pola będą sprzątnięte, zimą zaś z ćwierci po dniu jednemu”. Na ten wysoki wymiar robocizny zgodził się Władysław IV. Praktycznie znaczyło to 8 dni od włóki w lecie i 4 dni w zimie. Do tego wymiaru dochodziły jeszcze inne robocizny, różne dla każdej wsi, zależne od warunków glebowych i potrzeb dworskich.

W dworze dobrzyniewskim zanikało wyraźne rozgraniczenie wsi czynszowych od pańszczyźnianych. Pozostały tu tylko dwie wsie czynszowe: Obrubniki i Rybaki. Z 10-ciu wsi należących do dworu dobrzyniewskiego (łącznie z Ogrodnikami), tylko 3 (Dobrzyniewo, Letniki i Krynice) miały wprowadzony najwyższy wymiar robocizny. 5 wsi (Gniła, Kozińce, Pogorzałki, Obrubniki i Kulikówka) miały w dokumentach lustracyjnych dopiero zapowiedź wprowadzenia nowego wymiaru robocizny. Decyzja pozostawała „in libera dispositione Pana Starosty”, czyli praktycznie dworu.

Spychanie komięg obowiązywało tylko wczesną wiosną, gdy Narew stawała się spławna. Chodzi tu zapewne o spychanie komięg z Przystani Rybackiej gdyż Przystani Borsukowskiej wtedy jeszcze nie było. Istotne jest to, że powinność spychania komięg nałożono w 1639 roku, o czym lustracja z 1645 roku nie wspomina.

I wreszcie sprawa najbardziej drażliwa – karczmy. Lustracja z 1645 roku wprowadzała oficjalnie we wszystkich podległych dworowi wsiach, poza Rybakami, obowiązek picia dworskiej „gorzałki i piwa”. Dwór pobudował karczmy, karczmarzami uczynił miejscowych chłopów, którym zamienił pańszczyznę na czynsz i nałożył na nich niewielką opłatę kotłowego wynoszącą 20 grp rocznie.

Okres względnego dostatku mieszkańców wsi parafii dobrzyniewskiej zakończył się najazdem szwedzkim, zwanym potopem. Jeszcze przed wojną przeszło tędy morowe powietrze. Prócz moru czyli dżumy zjawiały się tu różne inne choroby zakaźne, jak febry, kwartany, maligny i inne kończące się śmiercią.

W listopadzie 1655 roku Tykocin znalazł się w rękach szwedzkich. Później przez 9 miesięcy wojska polskie oblegały twierdzę tykocińską. W lipcu 1656 roku nadeszła odsiecz szwedzka. Wojska polskie cofały się na wschód tocząc walki. Wtedy zostały spalone Pogorzałki, Gniła i Kulikówka. 27 stycznia 1657 roku Polacy odbili Tykocin jednak działania wojenne nie ustały, doprowadzając parafię do ruiny.

Jesienią 1659 roku skończył się rozejm z Rosją co spowodowało nowy najazd Moskali. Lata 1660-1661 oprócz działań wojennych przyniosły również kolejne fale zarazy. Wojna z Rosją trwała nadal i miała dla Polski przebieg pomyślny. Zdawało się, że najgorsze czasy dla tych stron minęły. Stało się jednak inaczej: w roku 1662 zaległości w należnym żołdzie doprowadziły do rewolty wojsk litewskich i koronnych, ta z kolei do ruiny ziemie Starostwa Knyszyńskiego. Wojsko chcąc wywrzeć presję zabierało chłopom z królewszczyzn wszystko co miało wartość. Skutki przewrotu nie tknęły wsi szlacheckich (szlachecka solidarność) oraz plebańskich (względy natury religijnej). Rewolta przypadła na rok klęski nieurodzaju co spotęgowało dramat.

Po abdykacji Jana Kazimierza szlachta, chcąc pokrzyżować intrygi magnatów i obcych dworów, opowiedziała się za kandydaturą Polaka i wybrała na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Król jednak uległ inspiracjom dworu wiedeńskiego, co wpłynęło na pogorszenie stosunków polsko-tureckich. Polska nie była przygotowana do wojny, co się w pełni ujawniło podczas wielkiego najazdu sułtana Machammeda IV w 1672 roku. Krótkie panowanie króla Michała oddaliło wojny z ziemi podlaskiej.

Okres panowania Sobieskiego związany był z działaniami wojennymi, głównie przeciw Turcji. Zostało to uwieńczone zwycięstwem pod Wiedniem 12.09.1683 roku. Za panowania Jana III Sobieskiego, oprócz wojen, spadły na Rzeczypospolitą liczne nieszczęścia – dwukrotnie nawiedziła te strony szarańcza (lata 1690 i 1693) oraz posucha. Po tych zdarzeniach nastał czas dobrych urodzajów. Rządy tego króla to dla parafii czas stabilizacji i ponownego zasiedlania pustek. Zniszczenia lat wojen wytworzył nową sytuację gospodarczą bardziej korzystną dla wsi szlacheckich i przy dworach niż chłopskich. Ubytek ludności powstały w czasach wojen zaczął się wyrównywać. Na opuszczonych włókach chłopskich osiedlali się nowi przybysze. Brak ludzi do pracy sprawił, że ceniono ich więcej niż poprzednio.

Panowanie tego króla ściągnęło na Polskę nowy najazd szwedzki i przewlekłą wojnę domową. Liczne przemarsze wojsk spowodowały zniszczenia porównywalne ze zniszczeniami potopu szwedzkiego. Tragedię Podlasia powiększał fakt przeciągającego się pomoru jeszcze do 1711 roku. W czasie opisywanej wojny szwedzko-sasko-polsko-rosyjskiej zaczęło się ponowne wyludnianie wsi, wyprzedaż inwentarza i całkowite rujnowanie gospodarstw chłopskich. Zarządcy dworów musieli opłacać hibernę, gdyż z chłopów już niczego nie można było ściągnąć.

Śmierć Augusta II Sasa zapoczątkowała wojnę sukcesyjną. Ta wojna domowa, wspomagana obcymi wojskami, nie miała tak tragicznego wymiaru dla parafii dobrzyniewskiej jak poprzednia, jednak stanowiła największą tragedię miasta Tykocina (przełom lat 1733/34). Najcięższą stratą ataku konfederatów mazowieckich i łomżyńskich, która zdegradowała Tykocin aż do naszych czasów, było spalenie zamku i obiektów towarzyszących.

Na terenie parafii dobrzyniewskiej istniały obok siebie cztery światy: magnacki, szlachecki, chłopski i duchowny. Pomimo wielkiej dysproporcji w poziomie życia, obyczajowość magnacka była przenoszona na życie szlachty, a może i w jakimś sensie na chłopów. Najlepiej tamte czasy charakteryzował żyjący wówczas ksiądz Jędrzej Kitowicz.

Chociaż sejmową lustrację tych ziem sporządzono dopiero w końcu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w roku 1789, to jednak już w początku rządów tego króla dla Starostwa Knyszyńskiego był sporządzony dokument, obszerniejszy niż dotychczasowe lustracje, zawierający poza wykazem osadników każdej wsi bardzo dokładne określenie zobowiązań chłopów osiedlonych na królewszczyznach. Był to dokument z roku 1766 przekazujący te ziemie we władanie Czapskich.

Za panowania Stanisława Augusta tworzyła się nowa wieś, która dziś nosi nazwę Dobrzyniewo Fabryczne. Pobudowanie obok mostu pałacu i wielu obiektów towarzyszących sprawiło, że osadę powstającą nad rzeką Supraśl zaczęto nazywać Mostem, a później Dobrzyniewem Mostem. W omawianym okresie obok mostu, w domach, które jeszcze stoją mieszkały 3 rodziny. Hryniewiccy osiedlili się przed 1787 rokiem. Tu urodziło im się czworo dzieci. Lokalizację domu Stanisława Hryniewickiego tak określały metryki: Budynek przy Dworze (1786), Dobrzyniewo pod Mostem (1791) i Od Mostu (1793). Potomkowie Stanisława mieszkają obecnie w Ponikłej. Kulesiewiczów zapisano tylko w roku 1789. Grzegorz mieszkał w tym domu co Stanisław Hryniewicki. Metryka (1789) określała miejsce tego domu – Z pod Mostu. Bonikowscy zamieszkali tu przed 1795 rokiem a odeszli po 1805. Do mieszkańców nowej wsi Dobrzyniewo Most należy jeszcze dodać ludzi wymienionych w wyodrębnionej pozycji wsi Ogrodniki noszącej tytuł „Młyn Podedworem Dobrzyniewskim”. W latach 1782 i 1784 wymieniono tam rodzinę Bieleckich. Oprócz tego jest jeszcze nieczytelny zapis z roku 1766.

Upadek Konfederacji Barskiej w okolicach Knyszyna i Dobrzyniewa był początkiem wielkich zmian w tym rejonie i całej Rzeczypospolitej. W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Ten fakt zaciążył tragicznie na gospodarce kraju.

Po 125 latach postanowiono wzorem Jagiellonów i Wazów przeprowadzić w roku 1789 lustrację wszystkich dóbr królewskich w koronie. Lustracja taka sporządzona została również w Starostwie Knyszyńskim, lecz ten cenny dokument nie został do tej pory odnaleziony.

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego to był okres ciągłej naprawy Rzeczypospolitej. Jednakże oprócz sukcesów (Konstytucja 3 Maja 1791 roku) niosło ze sobą szereg błędnych posunięć. Najbardziej tragicznym było przystąpienie króla do Targowicy, w dniu 23 lipca 1792 roku. W roku 1794 chłopi parafii dobrzyniewskiej brali udział w walce o niepodległość. Akt powstania z 24 marca 1794 roku ogłoszony przez Tadeusza Kościuszkę nakazał pospolite ruszenie obejmujące chłopów. 23 kwietnia tego roku Komisja Bielska mianowała rotmistrzów parafialnych. Z każdych 5-ciu „dymów” miał być powołany jeden żołnierz pieszy. Rotmistrzowie parafialni poprowadzili chłopskie pospolite ruszenie pod Rajgród. Udział chłopów w walce, w obronie niepodległości, zakończył się tragicznie: 9 lipca 1794 roku oddział chłopski w liczbie około 2,5 tysiąca ludzi został rozbity przez Prusaków.

Powstanie upadło. W 1795 roku nastąpił trzeci rozbiór Polski.

Czasy rozbiorów

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie te przeszły pod panowanie pruskie, a po roku 1807 – rosyjskie. Ziemie Księstwa Warszawskiego, a później Księstwa Kongresowego, sięgały tylko do rzeki Narwi. Stąd zachodnią stronę tej rzeki nazywa się i dziś „polską stroną”. W czasie zaboru pruskiego trwał ruch osadniczy. Rodzina Bunikowskich (Boniowskich) przybyła przed 1795 rokiem. Przed rokiem 1813 miała troje dzieci. Tutaj lokalizację domu określono następująco: Ogrodniki Ponte (1795) oraz – Od Mostu (1801 i 1805).W Dobrzyniewie Most Witalisowie osiedlili się przed 1805 rokiem. Przed 1813 rokiem urodziło im się troje dzieci. Za władzy pruskiej Witalis został pozbawiony dawnych wysokich funkcji we dworze. W metryce określano go jako mieszczanina (famatus). Lokalizację domu, w którym mieszkał Witalis określano: w 1805 roku – Dobrzyniewo od Mostu, a w 1808 – Dobrzyniewo Most. Witalisów nie wymieniano po roku 1808. Kościńscy zamieszkali również przed 1805 rokiem i również mieli troje dzieci. Lokalizację domu Ignacego określano: Dobrzyniewo przy Grobli (1805), Od Mostu (1808) i Dobrzyniewo Most (1810). Był to ostatni z rodów wymienionych w Dobrzyniewie Most przed rokiem 1813.

Wypisy z metryk doprowadzono do roku 1812. Czasy zaboru rosyjskiego i późniejsze relacjonowane będą w oparciu o kościelne spisy ludności. Pierwszy spis był dokonany przed Powstaniem Listopadowym, w roku 1828. W Dobrzyniewie Most (Fabrycznym) mieszkałowówczas 29 osób reprezentujących 6 rodów. Oto ich wykaz: Bonikowski – 1 osoba, Janczewscy – 2, Malinowscy – 7, Ruszczyńscy – 5, Szczepańscy – 7 i Żebrowscy – 7 osób.

Powstanie Styczniowe wybuchło 22 stycznia 1963 roku i trwało do połowy roku 1864. Uczestniczyło w nim wielu Podlasian, między innymi z parafii dobrzyniewskiej i innych bliższych i dalszych miejscowości. Za udział w powstaniu najdotkliwiej potraktowana została Jaworówka. Po doznanych porażkach grupy ochotników ukrywały się na bagnach nadnarwiańskich. W sierpniu 1863 roku przyjechał do Jaworówki oddział Kozaków w celach represyjnych. Rekwirowali żywność. Szlachta jaworowska zaprotestowała zbrojnie. Fakt ten spowodował natychmiastową reakcję. Murawjow (zwany Wieszatielem) wysłał do pułkownika N. H. Cega von Manteufla następującą depeszę: „Po otrzymaniu tego wieś Jaworówkę o 12 wiorst od Białegostoku spalić, miejsce gdzie była zaorać, a mieszkańców wywieźć do Białegostoku aż do dalszego rozporządzenia.” Depesza dotarła 17 sierpnia, a 18 sierpnia 1863 roku wieś Jaworówka przestała istnieć. Część mieszkańców wsi ostatecznie spalono a resztę wywieziono na Sybir. Przeżyli tylko ci, których nie było w tym czasie w domu.

Nastąpiła intensywna rusyfikacja związana z represjami. Inicjatywę powstańczego Rządu Narodowego odnośnie uwłaszczenia chłopów przejął rząd carski. W marcu 1864 roku car Aleksander II wydał ukaz o nadaniu chłopom ziemi, znosząc jednocześnie ich wszystkie świadczenia na rzecz dworów i folwarków. W Imperium Rosyjskim, a więc i na terenie Starostwa Knyszyńskiego chłopi otrzymali ziemię i wolność. Najwyższą korzyść z tego faktu wyciągnął rząd rosyjski, który uzyskał zamierzony cel – wdzięczność chłopów za uzyskane dobra i zniechęcenie ich w stosunku do szlachty i ziemiaństwa. Posiadaczy majątków doprowadzono do ruiny. Zabrano też ziemię kościelną i klasztorną. Wprowadzono serwituty tj. prawo wspólnego korzystania z łąk, pastwisk i lasów dla wieśniaków i szlachty. Powodowało to częste spory i kłótnie. Po uwłaszczeniu chłopów nastąpił upadek dworu dobrzyniewskiego. Od upadku Powstania Styczniowego Królestwo Polskie nazywano Prywislańskim Krajem.

Spis ludności z czasów Powstania Styczniowego (1863) wykazywał w Dobrzyniewie Most (Fabrycznym) 166 osób należących do 60 rodów. Mieszkali wtedy: Baykowscy – 6 osób, Beneckowie – 8, Bohdanowicz – 1, Borowscy – 4, Buholc – 1, Czerowie – 7, Drozdowscy – 6, Falkowscy – 6, Gerowie – 7, Giełczyńscy – 4, Gizowie – 2, Henzlowie – 10, Heymanowie – 2, Hucjuszowie – 5, Jankowa – 1, Janzowie – 2, Kalinowscy – 12, Kamieńscy – 2, Kramkowska – 1, Kremerowie – 11, Kruszkowscy – 2, Krygier – 1, Kubiccy – 2, Kulikowska – 1, Lebertowscy – 2, Łobaczewska – 1, Maksimowicz – 1, Malesińscy – 2, Maynelowie – 5, Michalscy – 8, Mitelstof – 1, Mitelsztetowie – 5, Olechnowie – 5, Ozap – 1, Pisanko – 1, Poznawski – 1, Propowie – 3, Raczyńscy – 3, Reszczyńscy – 5, Rutkowscy – 6, Sadowska – 1, Satułowie – 8, Skoczyńska – 1, Słowikowscy – 8, Szedkowscy – 6, Szulcowie – 2, Teytus – 1, Truszkowscy – 2, Trybur – 1, Urbanowiczowie – 6, Waszkiewiczowie – 13, Werpachowscy – 13, Wojciechowia – 1, Wertkowscy – 3, Woycieszkowie – 3, Zal – 1, Zambrowski – 1, Zaniewska – 1, Zaydowiczowie – 8 i Zdanowiczowie – 4 osoby.

W dniu 1 marca 1881 roku zginął w zamachu car Aleksander II. Na cześć zmarłego cara sąsiadującą z Dobrzyniewem Fabrycznym wieś nazwano Nowym Aleksandrowem.

Podejmowano wiele działań aby wzmocnić związki ziem podlaskich z państwem rosyjskim. W 1872 roku zbudowano kolej Brzesko-Grajewską. Nieco później, w roku 1905, równocześnie z budową kościoła murowanego w Dobrzyniewie, budowano szosę Białystok-Grajewo. Te wydarzenia pomniejszyły ważność dawnego Traktu Zygmuntowskiego, który stawał się drogą lokalną.

Polska Niepodległa

W 1918 roku powstała Polska Niepodległa, w 1921 roku sporządzono państwowy spis ludności a w 1922 roku spis kościelny. Według kościelnego spisu ludności w 1922 roku mieszkały w Dobrzyniewie Fabrycznym 194 osoby, reprezentujące 44 rody. Byli to:Adamski – 1 osoba, Bartkowscy – 4, Beneccy – 5, Bobrukiewiczowie – 4, Borkowscy – 13, Borsukowie – 7, Brałkowie – 7, Budulscy – 7, Cylwikowie – 6, Dąbrowscy – 5, Dyszkowscy – 2, Gałeccy – 5, Gutunowie – 2, Haliccy – 7, Jaroszewska – 1, Jaworowscy – 2, Kajewscy – 13, Kakarekowie – 3, Kamińscy – 5, Kłosowscy – 10, Kochańscy – 2, Kowalscy – 3, Kozłowscy – 2, Kraszewscy – 7, Kurpińscy – 2, Łęgosz – 1, Łukaszewiczowie – 2, Makowscy – 5, Malinowscy – 4, Markowska – 1, Olechnowie – 2, Oszczędowie – 4, Paczyńscy – 2, Pomykałowie – 11, Sobolewscy – 5, Sokólscy – 7, Surewicz – 1, Szymanowiczowie – 4, Tarnowscy – 4, Woroszyłłowie – 5, Woźniakowie – 2, Zajkowscy – 2, Żmiejkowie – 5 i Żułkowscy – 2 osoby.

W latach międzywojennych w Polsce zapoczątkowano na szeroką skalę scalanie gruntów (komasację). Komasacja miała na celu zlikwidowanie niekorzystnego rozbicia poszczególnych gospodarstw rolnych na działki (szachownice) położonych w różnych, często oddalonych od siebie miejscach. Tworzenie gospodarstw o zwartej powierzchni zapewniało możność prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej.

Druga Wojna Światowa przyniosła najpierw okupację sowiecką, a niedługo później niemiecką. W czasie okupacji, działały na terenie całej parafii dobrzyniewskiej, organizacje wojskowo-polityczne podporządkowane rządowi polskiemu w Londynie. Organizacji prosowieckich na terenie tej parafii nie było.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W końcu lipca 1944 roku Niemcy opuścili te ziemie, weszły tu ponownie wojska sowieckie i rozpoczęło się tworzenie nowej władzy polskiej. Radość z odejścia Niemców była krótka. We wrześniu 1944 roku NKWD rozpoczęło aresztowania członków Armii Krajowej, których później wywożono w głąb Rosji.

Trwające jeszcze dwa lata walki podziemia w obronie niepodległości zakończyły się klęską. Władzę objęli komuniści. Rozpoczął się okres wielkich przemian. Próby kolektywizacji rolnictwa nie powiodły się. Pod pozorem walki z ciemnotą i zacofaniem rozpoczęto konsekwentne zwalczanie wiary chrześcijańskiej i tradycji narodowych. Poddano ostrej cenzurze historię.

Okres Polski Rzeczpospolitej Ludowej trwający 45 lat, cechujący się ucieczką do miast stwarzał jednak możliwości zatrudnienia poza rolnictwem. Następował dalszy wzrost zaludnienia wsi.

W 1978 roku zasiadł na Stolicy Piotrowej Papież Polak. Z jego inspiracji powstała „Solidarność”, która obaliła komunizm w Polsce. Następnie padały systemy komunistyczne w Europie Środkowej, a ostatecznie runął komunizm w jego gnieździe Związku Radzieckim. Znów powstała Polska Niepodległa.

Trzecia Rzeczpospolita

Obecnie w Dobrzyniewie Fabrycznym (dane z 2008 roku) mieszkają 283 osoby reprezentujące78 rodów. Są to: Adamscy – 4 osoby, Bartnik – 1,Bezubikowie – 6, Biełagowie – 3, Borkowscy – 10, Busłowscy – 3, Ciołkowie – 4, Citkowie – 15, Dawidek – 1, Fajkowscy – 2, Górscy – 6, Ignatowiczowie – 4, Iwaniccy – 4, Jackowscy – 3, Jakubowska – 1, Janiccy – 3, Jarocka-Kozłowska – 1, Jedlińska – 1, Kacperscy – 2, Kajewscy – 4, Kakarekowie – 3, Klimowiczowie – 4, Kochańscy – 3, Kołodziejscy – 2, Kowalczyk – 1, Kozioł – 1, Kozłowscy – 20, Kraszewscy – 18, Kurkowska – 1, Laskowscy – 4, Lebiedzińska-Busłowska – 1, Lipiszkowie – 3, Łukasiewicz – 1, Maciejek – 4, Makicka – 1, Markiewiczowie – 4, Mazurowie – 5, Michalczukowie – 4, Mokicka – 1, Murawska-Ahrbecker – 1, Murawski – 1, Naumowiczowie – 6, Nazarukowie – 2, Niemyjscy – 2, Nurkowscy – 3, Olędzcy – 4, Pasiukowie – 5, Paterka – 1, Polkowscy – 3, Pracka – 1, Puksztowie – 3, Rębaczowie – 2, Sarna – 2, Sawiccy – 8, Selwestrukowie – 4, Sidorowie – 6, Siegieńczukowie – 2, Skiścimowie – 3, Skorulscy – 4, Sochoniowie – 3, Sokólska – 1, Strzałkowie – 6, Szarowscy – 3, Szustowscy – 2, Szymańscy – 3, Średzińska – 1, Tokarzewscy – 2, Turczyńscy – 10, Wińscy – 3, Wiszyńscy – 5, Wiśniewscy – 2, Wojciechowscy – 5, Woźniewscy – 1, Wrotnowska-Pukszta – 1, Wróblewscy – 5, Zastoccy – 2, Zubrycki – 1 i Żmiejkowie – 5 osób.

Mieszkańcy tej ziemi współtworzyli historię Polski, ale jej nie pisali. Współtworząc historię stali się Narodem.

Na podstawie opracowania

Edwarda Popławskiego: „Dzieje parafii Dobrzyniewo”

wyboru dokonała Regina Popławska